Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы

   – Елші мырза, жақында Қырғыз Рес­пуб­ликасының президенті А.Атамбаевтың Қазақстанға алғашқы мемлекеттік сапары болатыны белгілі. Қазіргі таңда біздің елдеріміз арасындағы байланыстар қандай деңгейде?

     – Иә, расында ертең Қырғыз Рес­публикасының президенті Алмазбек Атамбаевтың Қазақстанға мемлекеттік сапары басталады. Сапар аясында Қа­зақстан Республикасы мен Қырғыз Рес­публикасының Жоғары мемлекетаралық кеңесінің 4-отырысы болады деп күтілуде. Соңғы жылдары біздің елдеріміз ара­сын­дағы саяси диалог үдерісі ерекше қар­қын ала бастады. Елбасы Н.Назар­баевтың Қыр­ғызстанға, Қырғыз президенті А.Атам­баевтың Қазақстанға ресми сапармен келіп кетті. Халықаралық сахнада қазақ-қырғыз стратегиялық одақтастығын нығайтудың маңызды факторы – жаһандық және аймақтық күрделі мәселелер мен негізгі проблемалар бойынша бірдей немесе ұстанымдары ұқсас дер едім. Экономи­калық салада Қазақстан - Қырғыз Рес­публикасының жетекші сауда-эконо­ми­калық және инвестициялық әріп­тестерінің бірі. Атап айтқанда, ҚР Ұлттық статистика комитетінің ресми мәліметтері бойынша, Қырғызстанның тәуелсіз даму жылдары оның экономикасына біздің еліміз – 1,5 миллиард АҚШ долларынан аса қаржы салды, ал сыртқы сауда айналымында Қытай мен Ресей секілді мемлекеттерден кейін үшінші орынды нық иемденіп келеді. Осы орайда, 2012 жылы Қазақстан мен Қырғызстанның өзара саудасында тауар айналымы 1 млрд АҚШ долларынан асты. Бұған қоса, біздің ел бауырлас Қырғыз­стан­ға тұрақты түрде пәрменді материал­дық-қаржылық және техникалық көмек көрсетіп отырады. Мысалы, 2010 жылдың сәуірі мен 2014 жылдың қыркүйегі аралығында бұл көмектің жалпы сомасы 35 млн АҚШ долларынан асты. Аталған қаржының қомақты бөлігі Ош, Жалалабад қалалары мен республиканың осы аттас облыстарын 2010 жылғы әлеуметтік-экономикалық дағдарыстан кейін қалпына келтіруге, Қырғызстан экономикасын дамытуға бағытталды.

       – Сіз екіжақты ынтымақтастыққа қазақ пен қырғыз халықтары арасында ғасырлар бойы қалыптасқан байланыстардың игі ық­палын айттыңыз. Осы орайда, қазіргі уа­қыт­та екі елдің арасындағы мәдени байланыстар және осы бағытта елшілік тарапынан атқа­ры­лып жатқан шаралармен таныстырып өтсеңіз? 

    – Екіжақты мәдени-гуманитарлық ынтымақтастық тақырыбын ұзақ әңгі­ме­леуге болады. Егер оған қысқаша тоқталар болсақ, бұл бағытта мәдениет, өнер, білім беру және тағы басқа салалар бойынша байланыстың қарқынды түрде дамуын айтуға болады. Олардың ішінде 2007 жылы басталған Қазақстан мен Қырғызстан зия­лы қауымы форумының жұмысын ерекше атап өту қажет. Бұл бағытта екі елдің мә­дениет министрліктерінің келісімі бо­йынша және біздің елшіліктің қолдауымен, 2012 жылы Бішкекте және Қырғызстанның бірқатар қалаларында «Қазақстанның Қырғызстандағы мәдени күндері» үлкен табыспен өтті. Бұл іс-шара форматында мыңдаған қырғызстандықтар қазақ кино­сының апталығына қатысты, қазақстандық қылқалам шеберлерінің көркем туын­дыларымен, Ғ.Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық балалар мен жас­өспірімдер театрының, Жамбыл облы­сының қазақ және орыс драма театрла­рының жаңа қойылымдарымен танысты, «Салтанат» мемлекеттік би ансамблінің концертін тамашалады. Сонымен қатар өткен жылы елшіліктің бастамасы бо­йынша, Қазақстан Республикасының жаңа елордасының 15 жылдық мерейтойы құр­метіне 6-26 маусым аралығында Астана қала­­сында «Астана Қырғызстан суретші­лерінің өнерінде» атты қылқалам шебер­лерінің Бірінші халықаралық көрмесі өтті. Аталған іс-шара астаналықтар мен Елорда қонақтары тарапынан жоғары оң бағасын алды. 

       – Қазақстан мен Қырғызстан әріптестік байланыстың құқықтық базасын 150 жуық құжат құрайды. Оның ішінде екі келісім ерекше орында тұр: олар 1997 жылдың 7 сәуіріндегі Мәңгілік ынтымақтастық туралы және 2003 жылдың 25 желтоқсанындағы Одақтастық туралы шарттар. Қазір екі ел арасындағы алыс-берістің деңгейін қалай бағалайсыз?

   – Бүгінгі таңда Қазақстан мен Қыр­ғызстан арасындағы қарым-қатынастар стратегиялық және тең құқылы әріптестік рухында дамып келеді. Мұның басты себептері қатарына біріншіден, екі халық­тың ғасырлар бойы тату көршілестігі мен шыңдалған бауырластығы себеп болса, екіншіден, біздің мемлекеттер арасында барлық өзекті мәселелер бойынша ұқсас көзқарас және екі ел басшыларының жеке байланыстары игі әсерін тигізуде. Оған қоса, жан-жақты ынтымақтастықты нәтижелі дамыту үшін бірлескен жұмыс органдары құрылған, атап айтқанда – Жоғарғы мемлекетаралық кеңес, Үкімет­аралық кеңес, Сыртқы істер министр­ле­рінің кеңесі, сондай-ақ ведомствоаралық бірлестіктер. ҮАК аясында Мүліктік және басқа да реттелмеген мәселелер және Шекара маңы ынтымақтастығын дамыту бойынша комиссиялар тұрақты түрде қызмет атқарады. Бірлескен жұмыстар нәтижесінде өзара қызығушылық туды­ратын барлық салалардағы екіжақты ынтымақтастық күшейе түсті.

   – Халықаралық сахнада қазақ-қырғыз стратегиялық одақтастығын нығайтудың маңызды факторы – жаһандық және ай­мақ­тық күрделі мәселелер мен негізгі проб­лемалар төңірегі туралы пікіріңізді білгім келеді. 

      – Осыған дейін айтып өткенімдей, ҚР Ұлттық статистика комитетінің (ҰСК) ресми мәліметтері бойынша, Қырғыз­станның тәуелсіз дамуы жылдары оның эко­номикасына біздің еліміз – 1,5 мил­лиард АҚШ долларынан аса қаржы салды, ал сыртқы сауда айналымында Қытай мен Ресей секілді мемлекеттерден кейін үшінші орынды нық иемденіп келеді. Оларды оң үдерістің жағымды және жағымсыз аспек­тілері ретінде қабылдағанымыз дұрыс болар еді деп ойлаймын. Бұл процестің даму барысы қарқындаған сайын, оның ерекшеліктері де соғұрлым күрделеніп көріне бастайды. 

     Осыған қарамастан, әр нәрсенің ба­йыбына жетіп, мәселенің квинтэссен­циясын анық көрсету немесе нақтырақ айтқанда, оның тоқетерін айқындау қажет. 

    Біздің жағдайымызда, бүгінгі қазақ­қырғыз қарым-қатынастарында қағидатты келіспеушіліктер жоқ екендігін атап өткім келеді. Бұл Қазақстан мен Қыр­ғызстанның достық пен ұзақ мерзімді болашаққа негізделген стратегиялық әріп­тестікті нығайту бойынша өзара бай­ла­ныстарының мызғымас желісі болып табы­лады. Алайда, ортада бірлесіп шешуді қа­жет ететін әлеуметтік-экономикалық си­паттағы бірқатар мәселелер бар екені рас. Олар, ең алдымен, Қырғызстанның Кеден одағы (КО) елдерімен, оның ішінде осы ұйымның мүшесі ретінде Қазақстанмен қарым-қатынастарына байланысты. Бұл негізіне қырғыз еңбек мигранттарының КО елдерінде болуының құқықтық және әлеуметтік-экономикалық аспектілеріне қатысты. Өйткені Қырғызстан әзірше аталған интеграциялық бірлестіктің мүшесі емес. Сондай-ақ, дәстүрлі қырғыз экс­порт­тық тауарларының (сүт пен ет өнімдері, көкөніс пен жемістер, халық тұтынатын тауарлар және т.б.) КО елдерінің аумағына кедергісіз кіруі үшін «жасыл дәліз» ашу бойынша да белгілі бір қиыншылықтар бар. Сонымен бірге, бұл мәселелерді тү­бе­гейлі шешу – Қырғыз Республика­сының Кеден одағына кіруіне қатысты жақын болашақтың жұмысы. Өздеріңіз білетіндей, 2015 жылғы 1 қаңтардан бастап КО Еура­зиялық экономикалық одаққа айналады. Қырғызстан Еуразиялық одақтың мүшесі болған уақыттан бастап, ҚР мен ЕАЭО арасындағы, Қазақстанмен екіжақты ынтымақтастықты дамытуына қатысты барлық сауда-экономикалық қиыншы­лықтар оң шешімін табады деп күтілуде. Сонымен қатар аймақтың су-энергетика қорларын ұтымды және тең пайдалану, халықаралық транзит-көліктік дәліздерді құру, Орталық Азия елдерінің біртіндеп «Жасыл экономикаға» өтуі бойынша және т.б. өзекті мәселелері әлі күрделі қалпында қалып отыр. Олардың шешу аймақтық және көпжақты уағдаластықтарды қажет етуіне байланысты, бұл мәселелерге қа­тысты жұмыстар объективті түрде ұзақ мерзімдік сипатқа ие.

     – Өткен ғасырдағы зұлмат жылдары қазақ халқының өкілдері қырғыз жеріне келіп, осы жерден баспана тапқаны белгілі. Негізінен, сол буынның ұрпақтарынан және әр түрлі жайттарға байланысты Қырғыз­станда тұрып жатқан қазақ диаспорасының бүгінгі жағдайы туралы баяндап берсеңіз?

    – Жалпы, Қырғызстанда тұратын қазақтардың миграциясын шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады. Оларға 1917 жыл­ғы Қазан төңкерісіне дейін, 1941 жыл­ғы Ұлы Отан соғысына дейін және еліміздің Егемендік туралы декларациясы қабыл­данғанға дейінгі аралық жатады. 2009 жылы Қырғызстанда жүргізілген ұлттық санақтың нәтижесі бойынша, осы елде тұратын қазақтар саны 33 мың шамасында. Олар негізінен, Қазақстанмен шекаралас Шу, Ыстықкөл және Талас облыстары мен мемлекет астанасы Бішкек қаласында шоғырланған. Ал Ош, Нарын, Баткен және Жалалабад облыстарында тұратын қазақтардың үлесі 2 мыңның төңірегінде. Республикадағы қазақ диаспорасын өзінің айналасына топтастырған «Отан» қоғам­дық бірлестігі ана тілі мен ұлттық ерекше­лікті сақтауда, еліміздегі этносаралық ынты­мақтастықты насихаттауда үлкен рөл атқарып келеді. Аталған бірлестік бас­шылығының Қырғызстан халықтары ассамблеясының кеңесі мен алқасының мүшелігінде болуы, оның белсенділігі мен беделінің көрсеткіші ретінде бағалауға болады. 

      – Әңгімеңізге рақмет! 

      Сұхбаттасқан Гүлбаршын АЙТЖАНБАЙ,                                                        http://aikyn.kz/interviews/view/60602